چالش های مالی تولید کنندگان عسل و راه حل های نوین

صنعت زنبورداری و تولید عسل در ایران، با وجود جایگاه تاریخی و پتانسیل بالای صادراتی، امروزه با چالش‌های مالی پیچیده‌ای دست و پنجه نرم می‌کند. مشکلاتی مانند افزایش هزینه‌های تولید، نوسانات بازار و محدودیت‌های تأمین مالی، همگی موجب شده‌اند که بسیاری از زنبورداران به ویژه تولیدکنندگان خرده پا، در آستانه تعطیلی فعالیت‌های خود قرار گیرند.

چالش‌های مالی تولید کنندگان عسل

تولید کنندگان عسل با چالش‌های مالی متعددی مانند افزایش هزینه‌های تولید، از جمله قیمت شکر، داروهای دامپزشکی، تجهیزات زنبورداری و حمل و نقل روبرو هستند. این در حالی است که قیمت فروش عسل، متناسب با رشد هزینه‌ها افزایش نیافته و حاشیه سود زنبورداران را به شدت کاهش داده است. نوسانات قیمت نهاده‌ها نیز برنامه‌ریزی مالی را مختل می‌کند، برای مثال، افزایش ناگهانی قیمت شکر در بازارهای جهانی، تولیدکنندگان را مجبور به استفاده از جایگزین‌های کم‌کیفیت یا استقراض می‌کند. از سوی دیگر، دسترسی محدود به تسهیلات بانکی و نبود ضمانت‌های کافی، مانع توسعه زنبورستان‌ها و بروزرسانی تجهیزات مورد نیاز می‌شود.

در مقایسه با صنایعی مانند صادرات پسته که از حمایت‌های دولتی و ابزارهای مالی پیشرفته بهره می‌برند، زنبورداران اغلب در بازاریابی و فروش مستقیم محصولات خود نیز ضعف دارند و مجبورند محصولات را با قیمتی ناچیز به دلالان بفروشند. این چالش‌ها در کنار رقابت بازارهای جهانی و نبود برندسازی مؤثر، آینده مالی بسیاری از تولیدکنندگان خرده‌پا را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.

افزایش هزینه‌های تولید

یکی از عمده‌ترین مشکلات مالی تولید کنندگان عسل، رشد بی‌سابقه هزینه‌های تولید در سال‌های اخیر است. قیمت شکر (به عنوان مکمل تغذیه زنبورها)، داروهای دامپزشکی، تجهیزات مدرن زنبورداری و حتی هزینه حمل‌ونقل، افزایشی فراتر از نرخ تورم را تجربه کرده‌اند. برای مثال، قیمت شکر در دو سال گذشته بیش از 70 درصد افزایش یافته است، در حالی که قیمت فروش عسل خام تنها حدود 20 درصد رشد داشته است. این شکاف عمیق بین درآمد و هزینه، حاشیه سود زنبورداران را به شدت کاهش داده و بسیاری را مجبور به استقراض یا فروش دارایی‌های شخصی کرده است.

در مقایسه با صنایعی که با برنامه‌ریزی بلندمدت و حمایت‌های هدفمند دولتی توانسته‌اند هزینه‌های تولید را مدیریت کنند، صنعت عسل به دلیل پراکندگی و نبود تشکل‌های متمرکز، نتوانسته از مزایای مشابه بهره‌مند شود. برای نمونه، در بخش پسته، ایجاد مراکز تحقیقاتی برای توسعه گونه‌های مقاوم به خشکی و آفات، هزینه‌های تولید را تا 30 درصد کاهش داده است. این الگو می‌تواند برای زنبورداران نیز با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین زنبورداری تکرار شود.

نوسانات قیمت نهاده‌ها

نوسانات قیمت نهاده‌های اولیه بویژه در بازارهای جهانی، برنامه‌ریزی مالی زنبورداران را با اختلال جدی مواجه کرده است. برای مثال، قیمت جهانی شکر در سال 1403 به دلیل کاهش تولید در برزیل و هند، رکورد بی‌سابقه‌ای را ثبت کرد. این نوسان نه تنها هزینه‌های تولید عسل را افزایش داد، بلکه باعث کاهش کیفیت محصولات نیز شد، چرا که برخی زنبورداران مجبور به استفاده از جایگزین‌های ارزان‌قیمت و غیراستاندارد شدند.

در این زمینه، برخی صنایع با استفاده از ابزارهای مالی مانند قراردادهای آتی و بیمه محصولات، توانستند ریسک نوسانات قیمت را به حداقل برساند. برای مثال، انعقاد قراردادهای بلندمدت با خریداران خارجی، درآمد پایدارتری را برای تولیدکنندگان پسته تضمین کرده است. زنبورداران نیز می‌توانند با تشکیل اتحادیه‌های صنفی و مشارکت در بازارهای مشتقه، از این ابزارها برای کاهش ریسک مالی استفاده کنند.

مشکلات تأمین مالی

دسترسی محدود به منابع مالی یکی دیگر از چالش‌های اصلی زنبورداران است. بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، به دلیل نبود ضمانت‌های کافی و پراکندگی فعالیت زنبورداران، تمایلی به ارائه تسهیلات به این بخش ندارند. این در حالی است که صنایع بزرگتر مانند آجیل با استفاده از تسهیلات کم‌بهره و طرح‌های تضمین صادراتی، توانسته‌اند سرمایه‌گذاری کلانی در توسعه باغات و فرآوری محصولات انجام دهند.

راه‌حل این مشکل، ایجاد صندوق‌های ضمانت ویژه زنبورداران با مشارکت دولت و بخش خصوصی است. این صندوق‌ها می‌توانند با ارائه ضمانت‌نامه به بانک‌ها، راه را برای دریافت وام‌های کم‌بهره هموار کنند. علاوه بر این، تشویق زنبورداران به تشکیل تعاونی‌ها می‌تواند قدرت چانه‌زنی آن‌ها را در مذاکرات مالی افزایش دهد. برای نمونه، در استان کرمان، تعاونی‌های پسته با جمع‌آوری محصولات خرد، توانسته‌اند نرخ سود تسهیلات را تا 5 درصد کاهش دهند.

بازاریابی و فروش

بازار فروش عسل در ایران عمدتاً در اختیار دلالان و واسطه‌هاست که محصولات را با قیمت پایین خریداری کرده و با سود بالا به مصرف‌کننده نهایی می‌فروشند. این مسئله موجب شده که زنبورداران تنها 30 تا 40 درصد از قیمت نهایی محصول را دریافت کنند. در مقابل، برخی صنایع مانند زعفران با سرمایه‌گذاری در برندسازی و حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی مانند Gulfood، توانسته اند سهم خود از بازارهای جهانی را به طور چشمگیری افزایش دهند.

برای رفع این چالش، زنبورداران باید به سمت بازاریابی دیجیتال و فروش مستقیم حرکت کنند. استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای معرفی محصولات، مشارکت در نمایشگاه‌های مجازی و راه‌اندازی فروشگاه آنلاین فروش عسل می‌تواند هزینه‌های بازاریابی را کاهش داده و سود خالص را افزایش دهد. همچنین، دریافت گواهی‌های بین‌المللی مانند ISO 22000 و ارگانیک، امکان ورود به بازارهای پررقابتی از جمله اروپا و آمریکا را فراهم می‌کند.

راه حل های نوین

امروزه سیستم‌هایی مانند زنبورداری هوشمند (Smart Beekeeping) با استفاده از حسگرهای IoT، امکان نظارت لحظه‌ای بر شرایط کندوها را فراهم می‌کنند. این فناوری‌ها با اندازه‌گیری دما، رطوبت و فعالیت زنبورها، به زنبورداران کمک می‌کنند تا از بروز بیماری‌ها جلوگیری کرده و بازدهی کلنی ها را افزایش دهند. در استان آذربایجان شرقی، استفاده از این سیستم‌ها موجب کاهش 40 درصدی تلفات زنبورها در زمستان 1403 شد.

تنوع بخشی به محصولات و توسعه صادرات

تولید محصولات جانبی مانند ژل رویال، بره موم و عسل‌های طعم دار می‌تواند سبد درآمدی زنبورداران را گسترش دهد. برای مثال، قیمت هر کیلوگرم ژل رویال در بازارهای اروپایی به 2000 یورو می‌رسد، در حالی که هزینه تولید آن تنها حدود 20 درصد این مقدار است. علاوه بر این، الگوبرداری از استراتژی‌های صادرات پسته، مانند تمرکز بر بازارهای خاص (مثل چین برای پسته و آلمان برای عسل ارگانیک) می‌تواند بازدهی صادرات عسل را افزایش دهد.

تشکیل اتحادیه‌های زنبورداری و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای

اتحادیه‌های صنفی نه تنها می‌توانند در تأمین نهاده‌ها با قیمت مناسب نقش داشته باشند، بلکه امکان مذاکره با خریداران بزرگ خارجی را نیز فراهم می‌کنند. برای نمونه، اتحادیه زنبورداران استان گلستان با همکاری سازمان توسعه تجارت، توانست قرارداد صادرات 50 تن عسل به کره جنوبی را در سال 1402 منعقد کند.

صنعت زنبورداری ایران در صورت بهره گیری از راه حل های نوین و الگوبرداری از تجربیات موفق بخش‌هایی مانند پسته، می‌تواند به یکی از قطب‌های اقتصادی کشور تبدیل شود. کاهش هزینه‌ها از طریق فناوری های جدید، تنوع بخشی به محصولات، بهبود دسترسی به منابع مالی و تقویت حضور در بازارهای جهانی، چهار ستون اصلی این تحول هستند. دولت، بخش خصوصی و جامعه زنبورداران با همکاری یکدیگر می‌توانند چالش‌های فعلی را به فرصتی برای جهش صادراتی تبدیل کنند.